Poniższe opracowanie zostało przygotowane na podstawie artykułu „Lung Cancer in Poland” Adamek M. et al. Journal of Thoracic Oncology, Volume 15, Issue 8, 1271-1276, dostępnego pod adresem: https://www.jto.org/article/S1556-0864(20)30340-3/fulltext
W 2017 roku rak płuca został zdiagnozowany u ponad 22 tys. Polaków, co czyni go najczęściej występującym nowotworem złośliwym – wykryto go u 18% mężczyzn i 10% kobiet chorujących na raka. Rak płuca jest również główną przyczyną śmierci z powodu choroby nowotworowej u obu płci (prawie 30% wśród mężczyzn i 17% wśród kobiet).
W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, popularność palenia tytoniu zaczęła rosnąć na początku XX wieku i osiągnęła swój szczyt we wczesnych latach 90-tych. Od tego czasu zachorowalność na raka płuca u mężczyzn w Polsce uległa zmniejszeniu. Pomimo przewidywanego dalszego spadku wskaźników zachorowalności, bezwzględna liczba przypadków raka płuc u mężczyzn w Polsce będzie nadal rosnąć, a ten przewidywany wzrost wynika ze zmian demograficznych, głównie ze starzenia się społeczeństwa.
Odnotowano również stały wzrost śmiertelności z powodu raka płuca wśród Polek, a był on zgodny ze wzrostem liczby wypalanych papierosów. W ciągu ostatnich kilku lat zmalała popularność palenia wśród kobiet, jednak prognozy nie wskazują, aby rosnąca zachorowalność na raka płuc u żeńskiej części społeczeństwa mogła zatrzymać się w następnej dekadzie.
Wskaźniki 5-letniego przeżycia po zdiagnozowaniu raka płuca wzrosły nieznacznie w latach 1999–2010, od 11,3% do 12,6% dla mężczyzn i od 16,8% do 18,5% dla kobiet.
Kompleksowe środki antynikotynowe, jakie zostały podjęte na początku lat 90. po uzyskaniu przez Polskę demokracji, w tym „Deklaracja Kazimierska”, były kamieniami milowymi pozwalającymi na skuteczne wprowadzenie przepisów dotyczących kontroli handlu tytoniem w Europie Centralnej i Wschodniej. Ten dokument uregulował wzrost podatków uzyskiwanych od producentów wyrobów tytoniowych, wymuszał zamieszczanie ostrzeżeń na paczkach papierosów oraz stosowanie innych środków przestrzegających przed paleniem. Dzięki tym działaniom liczba papierosów sprzedawanych w Polsce spadła ze 101 miliardów rocznie w 1995 do 47 miliardów w 2013 i 32 miliardów w 2016 roku. Ponadto, w 2010 roku wprowadzono ustawę o zakazie palenia w miejscach publicznych.
Mimo tych wysiłków, polskie społeczeństwo wciąż stoi przed wieloma zagrożeniami, do których należy zwiększone spożycie tytoniu wśród kobiet w wieku średnim, silna pozycja przemysłu tytoniowego w kraju oraz brak kompleksowych programów edukacji antynikotynowej w szkołach. Podstawowe problemy związane z wysoką zachorowalnością na raka płuca zostały opisane w ramach Strategii Walki w Rakiem w Polsce, przygotowanej przez Polską Ligę Walki z Rakiem, Polską Grupę Raka Płuca oraz Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie (dokument jest dostępny pod adresem: https://ligawalkizrakiem.pl/images/content/Strategia-Walki-z-Rakiem-w-Polsce/Strategia_wersja_2017.pdf).
Programy badań przesiewowych w kierunku raka płuca prowadzone w Stanach Zjednoczonych i w Europie doprowadziły w 2008 roku do zainicjowania pilotażowych metod wczesnego wykrywania raka płuca w Polsce. W ramach tej działalności wprowadzono badania z użyciem tomografii komputerowej (CT) klatki piersiowej u osób z grupy wysokiego ryzyka w kilku głównych ośrodkach klinicznych: Szczecinie, Gdańsku, Poznaniu i Warszawie. Na podstawie wykonanych analiz, rak płuca wykryto u około 1% osób (od 0,86% w Szczecinie do 2,0% w Gdańsku). Rak płuca w stadium I został zdiagnozowany w przypadku 64%-70% wykrytych nowotworów. Wyniki tych badań zwiększyły świadomość o realnych zagrożeniach związanych z rozwojem nowotworów złośliwych płuca w społeczeństwie i stworzyły bazę wiedzy na temat wykorzystania tomografii komputerowej do wczesnego wykrywania raka płuca.
Diagnostyka i ocena stopnia zaawansowania raka płuca
Pacjenci z podejrzeniem raka płuca są diagnozowani w szpitalach pulmonologicznych, na oddziałach pulmonologicznych lub na oddziałach chirurgii klatki piersiowej. Diagnostyka i ocena stadium zaawansowania choroby są często procesem długotrwałym, który dodatkowo utrudnia brak standaryzacji i optymalizacji. Specjalna ścieżka, obejmująca obowiązkowe konsylia multidyscyplinarne w celu optymalizacji leczenia, została wprowadzona w 2015 roku dla Pacjentów z nowo zdiagnozowanym rakiem płuca. Niestety nadal w wielu instytucjach opieki zdrowotnej brak jest możliwości prowadzenia nowoczesnej, multidyscyplinarnej diagnostyki raka płuca. Planowany rozwój jednostek dedykowanych leczeniu raka płuca ma na celu poprawę tej sytuacji.
Zabiegi operacyjne
Zabiegi chirurgiczne w obrębie klatki piersiowej wykonywane są wyłącznie w akredytowanych oddziałach chirurgii klatki piersiowej niezależnych od oddziałów kardiochirurgicznych. Wszystkie ośrodki są zobowiązane do prowadzenia szczegółowej dokumentacji dotyczącej leczenia Pacjentów. Raporty z zabiegów chirurgicznych w obrębie chirurgii klatki piersiowej są od 1983 roku zbierane w Krajowym Rejestrze Nowotworów, natomiast od 2007 roku rejestrowane są szczegółowe wyniki leczenia raka płuca u poszczególnych Pacjentów. Ponadto od 1983 roku regularnie odbywają się spotkania doradcy Ministra w dziedzinie chirurgii klatki piersiowej z Klubem Torakochirurgów oraz z kierownikami wszystkich polskich oddziałów chirurgii klatki piersiowej w celu standaryzacji procedur i monitorowania jakości.
Radioterapia raka płuca
W ciągu ostatnich dwudziestu lat sprzęt do radioterapii został z powodzeniem uzupełniony i unowocześniony tak, aby spełniać normy Unii Europejskiej. Poprawa w zakresie jakości i dostępności urządzeń nastąpiła równolegle do trzykrotnego wzrostu liczby radiologów onkologicznych i fizyków medycznych, która była możliwa dzięki dedykowanemu narodowemu programowi realizowanemu od 2006 roku. Radioterapia stereotaktyczna, radioterapia z modulowaną intensywnością dawki oraz wolumetryczna modulowana terapia łukowa są używane w większości (około 35) placówek radioterapii onkologicznej.
Leczenie systemowe zaawansowanego stadium raka płuca
Zalecenia dotyczące leczenia systemowego nowotworów złośliwych w obrębie płuc są opracowywane przez Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej i publikowane co 2-3 lata. Kolejne aktualizacje przygotowuje się zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi i z uwzględnieniem polskich warunków epidemiologicznych, klinicznych i farmakoekonomicznych. Standardowa terapia cytotoksyczna jest szeroko dostępna w centrach onkologicznych, szpitalach pulmonologicznych i klinikach onkologicznych. Leczenie celowane objęte refundacją z Narodowego Funduszu Zdrowia uwzględnia inhibitory kinazy tyrozynowej EGFR: gefitynib, erlotynib, afatynib i ozymertynib; ten ostatni lek jest dostępny dla Pacjentów dodatnich w kierunku występowania mutacji T790M, u których doszło do wznowy raka płuca po leczeniu inhibitorami kinazy tyrozynowej EGFR pierwszej lub drugiej generacji. Ponadto do leków refundowanych należą inhibitory ALK: kryzotynib, alektynib i cerytynib. System ubezpieczeń zdrowotnych obejmuje również finansowanie terapii z użyciem receptora programowanej śmierci 1 (PD-1) lub ligandu programowanej śmierci 1 (PD-L1): pembrolizumab podawany jako lek pierwszego rzutu (u Pacjentów z guzami PD-L1-dodatnimi) oraz niwolumab i atezolizumab stosowane w leczeniu drugiej linii raka płuca. Nintedanib, lek przeciwangiogenny w połączeniu z docetakselem jest refundowany jako druga linia leczenia Pacjentów z gruczołowym rakiem płuca. Te nowe metody terapeutyczne są dostępne w około 100 ośrodkach w całym kraju w ramach specjalnych krajowych programów z restrykcyjnymi kryteriami włączenia, wymaganiami ściśle określającymi monitorowanie terapii, wytycznymi określającymi moment przerwania leczenia i szczegółowe raportowanie.
Obszary wymagające poprawy oraz perspektywy na przyszłość
Chociaż efekty leczenia raka płuca są nieco lepsze niż w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, nadal istnieje wyraźna konieczność poprawy działań. W Polsce, ze względu na częste występowanie choroby nowotworowej płuc, znajduje się ona w centrum uwagi wielu inicjatyw zarówno rządowych, profesjonalnych organizacji medycznych, jak i grup wsparcia Pacjentów, których celem jest rozwiązywać najpilniejsze problemy. Aktualne inicjatywy, których celem jest poprawa diagnostyki i leczenia raka płuc, zostały zebrane w poniższej tabeli.
Inicjatywa | Cel | Organizacje koordynujące |
Prewencja pierwotna: wzrost wysokości podatku od papierosów | Zmniejszenie zachorowalności na raka płuc i umieralności z powodu tego nowotworu | Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Finansów |
Wprowadzenie pilotażowych projektów wczesnego wykrywania raka płuca | Zmniejszenie umieralności z powodu raka płuca | Instytucje wyznaczone przez Ministerstwo Zdrowia, Program POWER finansowany przez Unię Europejską |
Krajowa baza danych na temat raka płuc (obecnie obejmuje tylko leczenie chirurgiczne) | Analiza porównawcza procedur terapeutycznych i ich efektów, dostarczanie danych do badań klinicznych | Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie |
Oddziały leczenia raka płuca | Skrócenie czasu od wystąpienia objawów do postawienia diagnozy i rozpoczęcia leczenia | Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia, towarzystwa medyczne |
Wprowadzenie standardów i akredytacji diagnostyki histopatologicznej | Poprawa jakości wyników badań histopatologicznych i materiałów do badań translacyjnych | Ministerstwo Zdrowia, Polskie Towarzystwo Patologów |
Opracowanie: dr n. med. Anna Michalska-Falkowska